Szczepan T. Praśkiewicz OCD,
Maryja karmelitańskich znaków, ikon i modlitw (5)

III. Maryja karmelitańskiego herbu

Maryjną duchowość zakonu potwierdza także herb karmelitański. Nie jest on dziełem przypadku, ale znakiem, który powstał w sposób zamierzony i przemyślany, aby przekazać istotną treść charyzmatu karmelitańskiego. Na temat herbu karmelitańskiego opublikowano ostatnio wiele studiów, z których najobszerniejszym wydaje się być monografia o. Rafaela-Marii Lópeza-Melúsa O.Carm., „El escudo del Carmen” (Melús-E). (…) Syntetyczne ujęcie ewolucji herbu i jego symbolikę prezentuje hasło „Stemma o scudo dell’Ordine” w Słowniku Karmelitańskim, a zmarły niedawno o. Juan de Dios Morenilla OCD, zgromadził prawie 800 jego wyobrażeń (Escud).

1. Historyczna ewolucja herbu
Herb Karmelu nie pojawił się od razu w formie jaką mamy dzisiaj. Przeszedł swoją ewolucję, która jednak w niczym nie zmieniła jego zasadniczego przesłania dotyczącego duchowości i historii zakonu. Prześledźmy historyczną ewolucję herbu, bazując przede wszystkim na studium o. Zielińskiego.

1.1. Najstarsza forma herbu
Po raz pierwszy herb karmelitański pojawił się w druku w 1499 roku. Znajdujemy go na czołowej stronie Konstytucji zakonu, a także na okładce wydanego w tym samym roku życiorysu św. Alberta autorstwa Jana z Nawalarii. Centralnym elementem herbu jest postać Maryi umieszczona na tle owalnej tarczy słońca, którą podtrzymują dwaj aniołowie. Maryja siedzi na tronie, lewą ręką trzyma Dzieciątko Jezus, a prawą wznosi w geście błogosławieństwa. Pod Jej stopami znajduje się księżyc opatrzony łacińskim napisem: Luna sub pedibus eius (Księżyc pod jej stopami). Jej głowę wieńczy korona otoczona dwunastoma gwiazdami. Matka Syna Bożego ukazana jest w swej chwale jako wniebowzięta i ukoronowana, jako władczyni wszech-świata. Wizerunek ten odpowiada opisowi niewiasty z wizji św. Jana Apostoła, którą miał na wyspie Patmos: „Potem wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap 12,1). W prawej ręce Jezus trzyma jabłko – symbol władzy królewskiej nad światem, a w lewej ostry miecz – symbol słowa prawdy dokonującego sądu. Ten element również zaczerpnięty jest z Apokalipsy: „Z Jego ust wychodzi miecz obosieczny, ostry” (1,16). Tarcza słońca podzielona jest poziomą linią. Górne pole zajmuje postać Niewiasty z Apokalipsy, dolne natomiast podzielone jest dwoma liniami, tworzącymi zarys góry, na trzy mniejsze pola. Pola nie mają jeszcze biało-brązowej kolorystyki, która pojawiła się później; wszystkie są białe. Nad tarczą słońca umieszczone są dwie łacińskie sentencje. Pierwsza: Ego sum Mater et decor Carmeli (Jestem Matką i ozdobą Karmelu). Druga: Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum (Eliasz i Elizeusz Prorocy, przywódcy karmelitów). Jednym słowem, herb zawiera cztery główne elementy karmelitańskiego credo, którymi są: Maryja, góra Karmel, Eliasz i Elizeusz.

1.2. Kolejne stadia rozwoju herbu
Opisany powyżej herb przetrwał z nieznacznymi modyfikacjami aż do końca XVI w. Jedną z istotniejszych zmian było zastąpienie sentencji o prorokach (Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum) dwoma gwiazdami w górnej części. Postać Dziewicy Maryi w dalszym ciągu pozostawała w centrum herbu.
Znaczna zmiana w herbie nastąpiła w 1595 roku. W dekretach wydanych przez generała zakonu Jana Stefana Chizzola dla karmelitów Hiszpanii i Portugalii, odnajdujemy jego całkowicie nową formę. Znika postać Dziewicy z Apokalipsy, a w Jej miejsce pojawia się trzecia gwiazda. Wszystkie trzy są wpisane w owalną, podzieloną na trzy pola tarczę, przypominającą kształtem tarczę słońca z herbu z 1499 roku. Całość herbu wieńczy napis Vexillum Carmelitarum (sztandar karmelitów). Znika również napis: Ego sum Mater et decor Carmeli. Pojawiają się natomiast dwa nowe elementy: ręka trzymająca ognisty miecz, wyłaniająca się z korony oraz wstęga opasująca herb z napisem: Zelo zelatus sum pro Domino Deo Exercituum (Żarliwością rozpaliłem się o chwałę Boga Zastępów – 1Krl 19,10).
Ta forma herbu przetrwała do dzisiaj i jest oficjalnym herbem karmelitów dawnej obserwancji – O.Carm.

Reforma terezjańska zachowała w całości herb karmelitański, dodając jedynie krzyż w górnej części tarczy. Pomysłodawcą wprowadzenia tego elementu – który miał nie tylko odróżnić herb nowej reformy od dotychczasowego, ale również zaznaczyć powrót do pierwotnego ducha zakonu – był najprawdopodobniej św. Jan od Krzyża.
Prawodawstwo karmelitów bosych, wyrażając głęboką troskę o zachowanie jedności formy i przesłania herbu terezjańskiego z oficjalną formą i przesłaniem herbu Karmelu, stwierdza: „Herb zakonu, którego wzór umieszczono na początku księgi Konstytucji, w żadnym wypadku nie będzie zmieniany, ani modyfikowany” (PW 195)

2. TRADYCYJNA INTERPRETACJA OFICJALNEGO HERBU KARMELITAŃSKIEGO

Ewolucja herbu karmelitańskiego nigdy nie dotyczyła istotnych jego treści lecz jedynie drugorzędnych elementów tworzących ornamentykę. Dzięki temu cechuje go spoistość przekazywanych treści pozwalająca, z jednym wyjątkiem, na dokładne wyjaśnienie wszystkich symboli w nim zawartych.

2.1. Trzy gwiazdy
Ich interpretacja nigdy nie nastręczała większych problemów, gdyż ewolucja herbu wyraźnie wskazuje, iż kryją w sobie postacie Maryi, Eliasza i Elizeusza. Dwie gwiazdy z białych pól pojawiły się w miejsce sentencji: Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum. Nie mogą więc oznaczać czegoś innego jak tylko postacie proroków, duchowych ojców karmelitów. Gdy w herbie z 1595 r. pojawia się trzecia gwiazda (biała) na brązowym polu, zrozumiałym jest, że symbolizuje ona Niewiastę z Apokalipsy, Matkę i ozdobę Karmelu, centralną postać pierwszego herbu z 1499 r. Trzy gwiazdy mówią o maryjno-eliańskim charakterze zakonu.

2.2. Tarcza podzielona na trzy pola
Ten element zachował się w niezmienionej formie na wszystkich etapach rozwoju herbu Karmelu, od najstarszego (1499), aż po współczesny. Niemniej to właśnie on otwiera drogę do podwójnej interpretacji. Ponieważ w późniejszych wersjach herbu (od 1595) kolorystyka pól tarczy była biało-brązowa (lub biało-czarna), niektórzy sądzą, że mamy tu do czynienia z symboliką kompletnego ubioru karmelitańskiego. Dwa białe pola oznaczałyby zatem biały płaszcz, a brązowe pole brązowy habit. Linie dzielące tarczę na trzy pola tworzą jednak kształt góry, stąd inni widzą tutaj kontur góry Karmel. Obydwie interpretacje mają swoich zagorzałych zwolenników, gdyż zarówno jedna jak i druga są zgodne z duchem zakonu i jego historią.

2.3. Korona i dwanaście gwiazd
Korona i dwanaście gwiazd podkreślają maryjny charakter zakonu i odsyłają nas do pierwszego herbu (1499), gdzie również je odnajdujemy. Są atrybutami Niewiasty z Apokalipsy obleczonej w słońce. Jak już wspomniano Maryja ukazana jest tutaj w swojej chwale, jako wniebowzięta, ukoronowana i sprawująca władzę nad światem u boku swego Syna. Korona i dwanaście gwiazd wieńczących herb zakonu mówią zatem o tej szczególnej nadziei karmelitów na udział w wiecznym królowaniu ich Matki.

2.4. Ręka trzymająca ognisty miecz
Element ten pojawił się w herbie z 1595 r. Ponieważ znajduje się w sąsiedztwie napisu: Zelo zelatus sum pro Domino Deo Exercituum, nie ma żadnej wątpliwości, że ręka i ognisty miecz należą do człowieka, który wypowiedział powyższe zdanie – do proroka Eliasza. Ostry i obosieczny miecz wystąpił już w herbie z 1499 roku. Trzymało go Dzieciątko Jezus. Miecz Eliasza wskazuje na boskie pochodzenie jego misji. Był prorokiem Słowa Bożego, które nie tylko nieustannie rozważał, którym nie tylko żył, ale i którym dokonał sądu nad Izraelem, prorokami Baala i królem Achabem. Zaświadcza o tym autor Księgi Syracha: „Powstał Eliasz, prorok jak ogień, a jego słowo płonęło jak pochodnia” (48,1). Ognisty miecz Eliasza przypomina karmelicie, że jego słowa mają być równie żarliwe. Będą takie, gdy rozważy je w obecności Pana i użyje w służbie sprawiedliwości.

2.5. Sentencja: „Zelo zelatus sum pro Domino Deo Exercituum”
Podobnie jak ognisty miecz Eliasza, sentencja pojawiła się w herbie z 1595 r. Stanowi motto zakonu, streszczając jego eliańskiego ducha. Prorok jest tym, który stoi w obliczu Boga żyjącego, a z tej intymnej więzi rodzi się żarliwość podjętej misji i jej skuteczność. Karmelita również ma żyć w świadomości stałej obecności Boga w jego życiu, gdyż tylko taka postawa zapewni owocne przeżywanie karmelitańskiego powołania.

2.6. Krzyż
Znak krzyża pojawił się w herbie Karmelu Terezjańskiego, wieńcząc szczyt góry Karmel. Wydaje się, że właśnie ją musiał widzieć św. Jan od Krzyża w tle herbu, gdyż góra stała się dla niego głównym symbolem obrazującym duchową drogę karmelity. Ponadto czymś bardziej sensownym wydaje się umieszczenie krzyża na szczycie góry (tak jak to miało miejsce na Golgocie), aniżeli łączenie go z elementami stroju karmelitańskiego. Odpowiedź reformatora Karmelu, którą według przekazu tradycji dał Chrystusowi przy Jego obrazie: „chcę cierpieć dla Ciebie i być pogardzanym”, ustawia krzyż Jezusa i płynącą z niego miłość w centrum duchowości terezjańskiej. Poprzez upodobnienie się do Mistrza ukrzyżowanego dochodzi się do uczestnictwa w Jego wiecznym królowaniu. To jest prawdziwa droga na górę Karmel.
Po tej linii idzie oficjalna interpretacja herbu karmelitów bosych: „Góra zwieńczona Krzyżem to wyobrażenie góry doskonałości. Biała gwiazda u dołu, a w górze korona i dwanaście gwiazd obrazują maryjny charakter zakonu. Ręka z ognistym mieczem i zawołanie: Zelo zelatus sum pro Domino Deo Exercituum, to charyzmat odziedziczony po duchowym ojcu – proroku Eliaszu. Dwie gwiazdy na białym tle to wyobrażenie proroka Eliasza i jego ucznia Elizeusza”.

Pytania do dzielenia się i dialogu:
1. Jakie miejsce zajmuje Maryja w herbie karmelitańskim?
2. Czym się różni herb OCD od herbu OC ?
3. Opisz współczesny wygląd i symbolikę herbu oraz każdy z jego elementów !