O. Benignus Wanat OCD

 (druga część wykładu pt: Historia nabożeństwa szkaplerznego w Karmelu wygłoszonego 6 X 1998 r. w czasie II Forum Duszpasterskiego Krakowskiej Prowincji OCD)

1. Bractwa Szkaplerzne, geneza i struktura organizacyjna

Początki bractwa szkaplerznego sięgają XIII w. W XIV wieku powstały pierwsze bractwa szkaplerzne we Florencji, Bolonii, Wenecji i innych miastach. W krótkim czasie eygowano je przy wszystkich klasztorach karmelitańskich. Stanowiły one jedną z form działalności zakonu. Nobożeńśtwo szkaplerzne stało się obok namożeńśtwa różańcowego naważniejszym nabożeństwem Maryjnym w Kościele Katolickim ...więcej.

2. Rozwój Bractw Szkaplerznych w Polsce

Do Polski Bractwo Szkaplerza św. przybyło wraz z pierwszymi fundacjami klasztorów karmelitańskich. Bractwo Szkaplerzne u OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku było najstarszym bractwem tego typu na ziemiach polskich. W rozwoju nabożeństwa szkaplerznego w Polsce położyli wielkie zasługi również Karmelici Bosi, którzy nie tylko przy swoich klasztorach prowadzili Bractwa Szkaplerzne ale zakładali je również przy kościołach parafialnych....więcej

 

1.    Bractwo Szkaplerzne, geneza i struktura organizacyjna

Bractwo kościelne jest zrzeszeniem wiernych, kanonicznie erygowanym i pozostającym pod zwierzchnictwem ordynariusza. Celem jego jest rozbudzenie życia chrześcijańskiego wśród członków,   poprzez   określone   formy   kultu   religijnego   i wykonywanie dzieł miłosierdzia. Celem bractwa szkaplerznego jest rozszerzanie kultu Matki Bożej Szkaplerznej poprzez własne nabożeństwa i ćwiczenia duchowne, a szczególnie przez naśladowanie Jej cnót i dzieła miłości. Każdy kto przyjmuje szkaplerz św. należy do rodziny Maryi. Papież Pius XII napisał, że " Wszyscy karmelici, bądź po klasztorach pierwszego i drugiego Zakonu, bądź w Trzecim Zakonie regularnym i świeckim, bądź w bractwie, połączeni szczególnym węzłem miłości, należą do tej samej rodziny błogosławionej Matki [1] .

Początki bractwa szkaplerznego sięgają XIII w. Od czasu objawienia się Matki Bożej św. Szymonowi Stockowi i nadania wielkich przywilejów karmelitańskiemu szkaplerzowi, rozpoczął się masowy rozwój tego bractwa. W XIV wieku powstały pierwsze bractwa szkaplerzne we Florencji, Bolonii, Wenecji i innych miastach. W krótkim czasie eygowano je przy wszystkich klasztorach karmelitańskich. Stanowiły one jedną z form działalności zakonu.

O. Generał Zakonu Jan Chrzciciel Rossi, wielki czciciel Matki Bożej odegrał decydującą rolę w rozwoju bractwa szkaplerznego. W latach 1566 - 1567 przeprowadzając wizytacje klasztorów w Hiszpanii i Portugalii dostarczył około 20 0000 szkaplerzy i Listów Bractwa. Otrzymał on również do pap. Grzegorza XIII szczegółowe ustalenia, dotyczące przywileju sobotniego. Papież w bulli "Cum laudes" z 18 X 1577 r. potwierdził odpusty szkaplerzne nadane przez jego poprzedników oraz bulli sobotniej Jana XXII, który udzielił przywileju dla dusz czyściowych, uwolnienia ich w sobotę po śmierci przez orędownictwo, zasługi i modlitwy Matki Bożej, dla tych zmarłych, którzy nosili szkaplerz w zakonie albo przynależeli do bractwa szkaplerznego. [2] /

W XVI w. Józef Falcone pisał: " Obecnie w Hiszpanii nie ma domu, w którym by nie nakładano karmelitańskiego ubioru dla uzyskania odpustu.  Obie córki króla Filipa i wszyscy jego dworzanie nosili ubiór Najś. Pani z Góry Karmel. /..../ Czyż nie może się wydawać, że cała Hiszpania i Portugalia stanowią jeden wielki klasztor karmelitański? " [3] .

W 1613 r. w Lizbonie Bractwo liczyło 23 000 członków, a w 1675 r. w Wenecji - 75 000 członków. W 1613 roku Franciszek Voersio stwierdza, że w Królestwie neapolitańskim niewielu znajduje się ludzi, którzy nie noszą szkaplerza Wielu ludzi zachowywało abstynencję od jedzenia mięsa w środy i soboty. W Kolonii w tym celu założono specjalne targowisko z rybami we środy. Na oświadczenie królewskiego skarbnika, że dochody królewskie z powodu przywileju sobotniego zmniejszyły się o 30 000 skudów rocznie ze względu na abstynencję, król Filip III miał odpowiedzieć: wolałbym, aby moi poddani raczej byli poświęceni Najśw. Dziewicy, aniżeliby wzrastać miały moje dochody [4] .

Prawo erygowania bractw szkaplerznych zastrzeżone było przełożonym generalnym Zakonu Karmelitańskiego [5] . Papież Paweł V w bulli "Cum certas" z 30 X 1606 r. udzielił przywileju generałowi zakonu karmelitańskiego lub jego wikariuszowi zakładania Arcybractwa szkaplerznego zarówno w karmelitańskich jak i nie karmelitańskich kościołach [6] . Struktura organizacyjna bractwa oparta została na normach konstytucji Klemensa VIII, "Quaecumque" z 7 XII 1604 r. [7] Posiadało ono swoje ustawy i zarząd. Promotorem jego lub dyrektorem był przełożony domu, albo kapłan przez niego zamianowany. Co roku na sesji nadzwyczajnej odbywały się wybory całego zarządu bractwa. Najczęściej wybory były 16 lipca na uroczystość Matki Bożej Szkaplerznej. Zarząd składał się z następujących urzędników:

1. Przełożony zw. przeorem lub prefektem, który czuwał nad zachowaniem ustaw bractwa. Posiadał jeden klucz od kasy i pieczęć bracką.

2. Zastępca przełożonego zw. podprzeorem lub wiceprefektem.

3. Siedmiu radnych zw. konsulami. Wśród nich dwóch było arbitrami.

4. Skarbnik. Obowiązkiem jego było prowadzić księgę dochodów i rozchodów oraz przyjmowanie ofiar i składek oraz prowadzenie listy ofiarodawców.

5. Pisarz lub sekretarz. Obowiązkiem jego było prowadzić księgę praw i księgę protokołów zebrań bractwa.

6. Zakrystianin opiekujący się ołtarzem i kaplicą konfraternii. Czuwał nad naczyniami i szatami liturgicznymi.

Oprócz powyższych były niższe urzędy i stałe obowiązki, jak: prokurator ołtarza, prowizorzy, chorąży, jałmużnicy, marszałkowie, infirmariusze. Zarząd wyznaczał te obowiązki członkom bractwa.

W drugą lub trzecią niedzielę miesiąca odbywało się zebranie konfraternii z nabożeństwem i szkaplerzną procesją. W każdą sobotę członkowie bractwa mieli brać udział we Mszy św. wotywnej ku czci Matki Bożej Szkaplerznej [8] .

Papież Klemens VIII we wspomnianej konstytucji z 7 XII 1604 r. między innymi określił, że w tym samym mieście lub w miejscowości, w odległości 4,5 km nie wolno erygować tych samych bractw kościelnych. OO. Karmelici Trzewiczkowi i Bosi dla uniknięcia nieporozumień podpisali 24 VIII 1616 roku wzajemną ugodę, mocą której oba zakony w miejscowościach gdzie znajdują się ich klasztory mogą swobodnie przyjmować do bractwa szkaplerznego wiernych ze wszystkimi przywilejami i odpustami. Przyjęci wierni do szkaplerza należeć będą do Bractwa wcześniej erygowanego. Ugoda ta została zatwierdzona przez pap. Pawła V z dnia 24 IV 1617 r. [9] .

2. Rozwój Bractw Szkaplerznych w Polsce

Do Polski Bractwo Szkaplerza św. przybyło wraz z pierwszymi fundacjami klasztorów karmelitańskich: Kraków /1397/, Poznań /1400/, Bydgoszcz /ok. 1400/, Jasło /1438/, Gdańsk /1462/. O.Marcin Charzewicz prowincjał karmelitów w Polsce w dokumencie z 1669 r. utrzymuje, że Bryctwa Szkaplerza św. w Krakowie, zgodnie z konstytucją Klemensa VIII zostało formalnie odnowione i potwierdzone przez prowincjała Wawrzyńca Drużynę w 1608 r. [10] . Wynika z tego, iż istniało w XVI wieku. Tadeusz M.Trajdos uważa, że początki bractwa sięgają Jagiellonów. Na potwierdzenie przytacza dokument generała zakonu z 1411 r., mocą którego przyjmuje rajców miasta i pisarza Szymona do bractwa i udziału we wszystkich dobrach duchowych klasztoru w życiu i po śmierci [11] .

Bractwo Szkaplerzne u OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku było najstarszym bractwem tego typu na ziemiach polskich. Dokumenty z XVII w. opisują jego strukturę prawną i organizacyjną, zarząd, fundusze, przywileje, obowiązki i wykazy członków bractwa oraz zadania apostolskie [12] . W roku 1648 bractwo miało własną kaplicę i zakrystię bogato uposażoną. Inwentarz wymienia 2 ołtarze, 16 obrazów, 12 kielichów /w tym 6 złotych, a inne ze srebra pozłacane/, paramenty kościelne, 3 relikwiarze, chorągwie, feretrony etc. [13] . Należało do najliczniejszych i najbardziej dynamicznych bractw w Krakowie. Należeli do niego również wierni przyjmowani do szkaplerza w dwóch klasztorach karmelitów bosych w Krakowie.

W rozwoju nabożeństwa szkaplerznego w Polsce położyli wielkie zasługi Karmelici Bosi. Pierwsi karmelici bosi już 1605 r. przyjęli do Szkaplerza św. dwór króla Zygmunta III, ks. bpa Bernarda Maciejowskiego i bpa Macieja Pstrokońskiego [14] /. W Archiwum Generalnym Karmelitów Bosych w Rzymie pod sygn. 304d znajduje się katalog Bractwa Szkaplerznego pierwszego klasztoru   karmelitów   bosych   w   Krakowie   pod   wezw. Niepokalanego Poczęcia NMP z lat 1606 - 1612. W tym okresie zostało przyjętych do Bractwa Szkaplerza św. 785 członków. Wśród nich na osobnej karcie wyszczególniono 8 zakonników z różnych klasztorów, 26 mniszek z klasztoru św. Andrzeja SS. Klarysek w Krakowie, z ksienią Anną Rogowską na czele, 14 mniszek klasztoru św. Agnieszki w Krakowie, 29 sióstr z różnych klasztorów. Spośród duchowieństwa   katalog   wymienia   trzech   kanoników:   Jana Zerzyńskiego, Jana Foxiuszą Jakuba Ostrowskiego i dwóch doktorów teologii - ks. Sebastiana Nuceryna i ks. Sebastiana Opatowiusza. Pod rubryką nobiles umieszczono 16 magnatów. Wśród nich: Krystyna i Andrzej Sapiehą wojew. połocki, Jakub Bobola z żoną Ewą - podczaszy sandomierski, Jan Zebrzydowski z żoną Barbarą - starosta Lanckoroński, Mikołaj Zebrzydowski z córką Gryzeldą- wojewoda krakowski, Barbara i Piotr Tarnowscy -kasztelanowie,   Katarzyna  i   Jan   Potoccy  -  podstarostowie kazimierscy,  Stanisław Branicki - starosta chęciński,  Anna Czarnkowska - wojewodzina łęczycka, Agnieszka Tarłowa -wojewodzina  lubelską  Katarzyna  Siemaszkowa - małżonka wojewody trockiego,  Agnieszka z Tęczyńskich Firlejowa -wojewodzina krakowska i późniejsza fundatorka pustelniczego klasztoru karmelitów bosych w Czernej.

W 28 klasztorach prowincji polskiej Ducha Świętego i św. Kazimierza na Litwie istniały dynamiczne bractwa szakplerzne z wymienionymi strukturami organizacyjnymi aż do kasaty klasztorów przez zaborców po upadku Rzeczypospolitej. Wiele bractw szkaplerznych miało  swoje dobra ziemskie i sumyfunduszowe zabezpieczone na dobrach ziemskich, z których czerpały dochody /czynsze/ na potrzeby brackie.

Centralnym sanktuarium Kultu Matki Bożej Szkaplerznej w XVIII wieku był klasztor w Berdyczowie. Przybywały do niego pielgrzymki z załej Ukrainy, Podola i Wołynia. Uroczyście obchodzono corocznie nowennę przed uroczystością Matki Bożej Szkaplerznej i oktawę po uroczystości centralnej. Codziennie śpiewane były godzinki i litania do NMP przez klasztorną kapelę oraz msza św. wotywna o NMP. Codziennie zakonnicy w białych płaszczach przed zasłonięciem łaskami słynącego obrazu śpiewali wzruszającą antyfonę "Sub Tuum Praesidium". Bractwo Szkaplerzne połączone z Bractwem św. Józefa zobowiązane było corocznie do zamówienia 17 mszy św. śpiewanych, 46 czytanych, 3 anniwersarzy oraz do śpiewania passji w Wielkim Poście [15] /.

Karmelici Bosi nie tylko przy swoich klasztorach prowadzili Bractwa Szkaplerzne ale zakładali je również przy kościołach parafialnych. Przeprowadzona w 1950 r. przez O. Waleriana od św. Teresy Ryszkę OCD ankieta szkaplerzna na terenie całej Polski w obecnych granicach, ujawniła istnienie 140 bractw szkaplerznych, erygowanych przeważnie w XVII i XVIII wieku [16] /. Istnieje bardzo obszerna dokumentacja ikonograficzna szkaplerza karmelitańskiego. Zachowało się dużo obrazów kultowych z wizją Matki Bożej szkaplerznej św. Szymona Stocką znaczna liczba obrazów Matki Bożej Szkaplerznej [17] /, feretronów, chorągwi, przedstawień czyśca [18] , medali i medalików. Wszystko to świadczy o ogromnej popularności nabożeństwa szkaplerznego.

Całe to wielkie dziedzictwo duchowe uległo zagładzie z chwilą kasaty klasztorów przez zaborców, którzy zabronili również działalności bractw kościelnych.

Stopniowe odrodzenie nabożeństwa szkaplerznego rozpoczyna się od reformy klasztoru w Czernej w 1880 r. Od roku 1888 mamy już zachowaną (grubą) księgę szkaplerza świętego klasztoru w Czernej. O.Serapion od św. Andrzeja Corsini, prowincjał austro - węgierski, w czasie wizytacji klasztoru w Czernej polecił zakonnikom wznowić nabożeństwo szkaplerzne. Zgodnie z tym poleceniem odnowiono ołtarz Matki Bożej Szkaplerznej i w ostatnią niedzielę maja 27 V 1888 r. zostało wprowadzone comiesięczne nabożeństwo szkaplerzne do Matki Bożej, z wystawieniem Najśw. Sakramentu, śpiewaną Litanią loretańską, kazaniem i profesją ze statuą Madonny Szkaplerznej. Dokonał tego O.Franciszek Drecher, przeor klasztoru [19] . Nabożeństwo to przetrwało do naszych czasów i jest odprawiane w trzecią niedzielę każdego miesiąca. Do dynamicznego rozwoju nabożeństwa szkaplerznego przyczynił się o. Rafał Kalinowski, odnowiciel naszej prowincji, wieloletni przełożony klasztoru w Czernej i w Wadowicach. Wielkie zasługi w odnowieniu bractwa szkaplerznego i św. Józefa położył o. Jan Chrzciciel Bouchaud, długoletni mistrz nowicjatu w Czernej. Jest on autorem wartościowych podręczników do ćwiczeń duchowych: "Zakon i Bractwo Matki Bożej Szkaplerznej, Kraków 1903 i "Dzieci Matki Bożej Szkaplerznej czyli ćwiczenia duchowe dla członków Bractwa Szkaplerza świętego, Kraków 1910. Gorliwość zakonników ściągała tłumy ludzi do Czernej na nabożeństwa i do spowiedzi z całej okolicy a szczególnie ze Śląska. III Zakon Karmelitański wybitnie przyczynił się do rozwoju kultu Matki Bożej Szkaplerznej w Czernej i popularyzacji nabożeństwa szkaplerznego na całym Śląsku. Czerna stała się centralnym sanktuarium Kultu Matki Bożej szkaplerznej w Polsce od chwili koronacji papieskimi koronami łaskami słynącego obrazu 17 lipca 1988 r. Co roku przybywa do tego sanktuarium ok. 500 zorganizowanych pielgrzymek. Liczba przyjętych do Szkaplerza wynosi ok. kilkaset tysięcy osób.

Od chwili wskrzeszenia prowincji Ducha Świętego w 1920 r. we wszystkich klasztorach wznowiono nabożeństwa szkaplerzne i Bractwa szkaplerzne ale już bez struktury organizacyjnej.

Kult Matki Bożej Szkaplerznej jest wielkim dziedzictwem naszego charyzmatu i wyzwaniem do przekazywania dzisiejszemu człowiekowi w sposób odpowiedni do dzisiejszej mentalności jego wartości ideowych.

Pytania: Jak należy odnowić i uaktywnić Bractwa Szkaplerzne? Sposoby przekazywania wartości ideowych Szkaplerza Św.?