O. Benignus Wanat OCD
Historia Bractw
Szkaplerznych
(druga część wykładu pt: Historia nabożeństwa szkaplerznego
w Karmelu wygłoszonego 6 X 1998 r. w czasie II Forum Duszpasterskiego
Krakowskiej Prowincji OCD)
1. Bractwa Szkaplerzne, geneza i struktura
organizacyjna
Początki bractwa szkaplerznego sięgają XIII w. W XIV
wieku powstały pierwsze bractwa szkaplerzne we Florencji, Bolonii, Wenecji i
innych miastach. W krótkim czasie eygowano je przy wszystkich klasztorach
karmelitańskich. Stanowiły one jedną z form działalności zakonu. Nobożeńśtwo szkaplerzne stało się obok namożeńśtwa różańcowego naważniejszym nabożeństwem Maryjnym w Kościele Katolickim ...więcej.
2.
Rozwój Bractw Szkaplerznych w Polsce
Do Polski Bractwo Szkaplerza św. przybyło wraz z pierwszymi fundacjami
klasztorów karmelitańskich. Bractwo Szkaplerzne u OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku było
najstarszym bractwem tego typu na ziemiach polskich. W rozwoju nabożeństwa szkaplerznego w Polsce położyli wielkie zasługi
również Karmelici Bosi, którzy nie tylko przy swoich klasztorach prowadzili Bractwa
Szkaplerzne ale zakładali je również przy kościołach parafialnych....więcej
1.
Bractwo Szkaplerzne, geneza i struktura
organizacyjna
Bractwo kościelne jest zrzeszeniem wiernych, kanonicznie erygowanym i
pozostającym pod zwierzchnictwem ordynariusza. Celem jego jest rozbudzenie
życia chrześcijańskiego wśród członków, poprzez określone formy kultu religijnego i wykonywanie
dzieł miłosierdzia. Celem bractwa szkaplerznego jest rozszerzanie kultu Matki
Bożej Szkaplerznej poprzez własne nabożeństwa i ćwiczenia duchowne, a
szczególnie przez naśladowanie Jej cnót i dzieła miłości. Każdy kto przyjmuje
szkaplerz św. należy do rodziny Maryi. Papież Pius XII napisał, że " Wszyscy karmelici, bądź po klasztorach pierwszego i drugiego Zakonu,
bądź w Trzecim Zakonie regularnym i świeckim, bądź w bractwie, połączeni
szczególnym węzłem miłości, należą do tej samej rodziny błogosławionej Matki.
Początki bractwa szkaplerznego sięgają XIII w. Od czasu objawienia się
Matki Bożej św. Szymonowi Stockowi i nadania wielkich przywilejów
karmelitańskiemu szkaplerzowi, rozpoczął się masowy rozwój tego bractwa. W XIV
wieku powstały pierwsze bractwa szkaplerzne we Florencji, Bolonii, Wenecji i
innych miastach. W krótkim czasie eygowano je przy wszystkich klasztorach
karmelitańskich. Stanowiły one jedną z form działalności zakonu.
O. Generał Zakonu Jan Chrzciciel Rossi, wielki czciciel Matki Bożej
odegrał decydującą rolę w rozwoju bractwa szkaplerznego. W latach 1566 - 1567
przeprowadzając wizytacje klasztorów w Hiszpanii i Portugalii dostarczył około
20 0000 szkaplerzy i Listów Bractwa. Otrzymał on również do pap. Grzegorza XIII
szczegółowe ustalenia, dotyczące przywileju sobotniego. Papież w bulli "Cum laudes" z 18 X 1577 r. potwierdził odpusty szkaplerzne nadane
przez jego poprzedników oraz bulli sobotniej Jana XXII, który udzielił
przywileju dla dusz czyściowych, uwolnienia ich w sobotę po śmierci przez
orędownictwo, zasługi i modlitwy Matki Bożej, dla tych zmarłych, którzy nosili
szkaplerz w zakonie albo przynależeli do bractwa szkaplerznego. /
W XVI w. Józef Falcone pisał: " Obecnie w
Hiszpanii nie ma domu, w którym by nie nakładano karmelitańskiego ubioru dla
uzyskania odpustu. Obie córki króla
Filipa i wszyscy jego dworzanie nosili ubiór Najś. Pani z Góry Karmel. /..../
Czyż nie może się wydawać, że cała Hiszpania i Portugalia stanowią jeden wielki
klasztor karmelitański? ".
W 1613 r. w Lizbonie Bractwo liczyło 23 000 członków, a w 1675 r. w
Wenecji - 75 000 członków. W 1613 roku Franciszek Voersio stwierdza, że w Królestwie
neapolitańskim niewielu znajduje się ludzi, którzy nie noszą szkaplerza Wielu
ludzi zachowywało abstynencję od jedzenia mięsa w środy i soboty. W Kolonii w
tym celu założono specjalne targowisko z rybami we środy. Na oświadczenie
królewskiego skarbnika, że dochody królewskie z powodu przywileju sobotniego
zmniejszyły się o 30 000 skudów rocznie ze względu na abstynencję, król Filip
III miał odpowiedzieć: wolałbym, aby moi poddani raczej byli poświęceni Najśw.
Dziewicy, aniżeliby wzrastać miały moje dochody.
Prawo erygowania bractw szkaplerznych zastrzeżone było przełożonym
generalnym Zakonu Karmelitańskiego. Papież Paweł V w bulli "Cum
certas" z 30 X 1606 r. udzielił przywileju generałowi zakonu
karmelitańskiego lub jego wikariuszowi zakładania Arcybractwa szkaplerznego
zarówno w karmelitańskich jak i nie karmelitańskich kościołach. Struktura organizacyjna
bractwa oparta została na normach konstytucji Klemensa VIII, "Quaecumque"
z 7 XII 1604 r. Posiadało ono swoje ustawy i
zarząd. Promotorem jego lub dyrektorem był przełożony domu, albo kapłan przez
niego zamianowany. Co roku na sesji nadzwyczajnej odbywały się wybory całego
zarządu bractwa. Najczęściej wybory były 16 lipca na uroczystość Matki Bożej
Szkaplerznej. Zarząd składał się z następujących urzędników:
1. Przełożony
zw. przeorem lub prefektem, który czuwał nad zachowaniem ustaw bractwa.
Posiadał jeden klucz od kasy i pieczęć bracką.
2. Zastępca
przełożonego zw. podprzeorem lub wiceprefektem.
3. Siedmiu
radnych zw. konsulami. Wśród nich dwóch było arbitrami.
4. Skarbnik.
Obowiązkiem jego było prowadzić księgę dochodów i rozchodów oraz przyjmowanie
ofiar i składek oraz prowadzenie listy ofiarodawców.
5. Pisarz lub
sekretarz. Obowiązkiem jego było prowadzić księgę praw i księgę protokołów
zebrań bractwa.
6. Zakrystianin
opiekujący się ołtarzem i kaplicą konfraternii. Czuwał nad naczyniami i szatami
liturgicznymi.
Oprócz powyższych były niższe urzędy i stałe obowiązki, jak: prokurator
ołtarza, prowizorzy, chorąży, jałmużnicy, marszałkowie, infirmariusze. Zarząd
wyznaczał te obowiązki członkom bractwa.
W drugą lub trzecią niedzielę miesiąca odbywało się zebranie
konfraternii z nabożeństwem i szkaplerzną procesją. W każdą sobotę członkowie
bractwa mieli brać udział we Mszy św. wotywnej ku czci Matki Bożej Szkaplerznej.
Papież Klemens VIII we wspomnianej konstytucji z 7 XII 1604 r. między
innymi określił, że w tym samym mieście lub w miejscowości, w odległości 4,5 km
nie wolno erygować tych samych bractw kościelnych. OO. Karmelici Trzewiczkowi i
Bosi dla uniknięcia nieporozumień podpisali 24 VIII 1616 roku wzajemną ugodę,
mocą której oba zakony w miejscowościach gdzie znajdują się ich klasztory mogą
swobodnie przyjmować do bractwa szkaplerznego wiernych ze wszystkimi
przywilejami i odpustami. Przyjęci wierni do szkaplerza należeć będą do Bractwa
wcześniej erygowanego. Ugoda ta została zatwierdzona przez pap. Pawła V z dnia
24 IV 1617 r. .
2. Rozwój Bractw Szkaplerznych w Polsce
Do Polski Bractwo Szkaplerza św. przybyło wraz z pierwszymi fundacjami
klasztorów karmelitańskich: Kraków /1397/, Poznań /1400/, Bydgoszcz /ok. 1400/,
Jasło /1438/, Gdańsk /1462/. O.Marcin Charzewicz prowincjał karmelitów w Polsce
w dokumencie z 1669 r. utrzymuje, że Bryctwa Szkaplerza św. w Krakowie, zgodnie
z konstytucją Klemensa VIII zostało formalnie odnowione i potwierdzone przez
prowincjała Wawrzyńca Drużynę w 1608 r.. Wynika z tego, iż istniało w
XVI wieku. Tadeusz M.Trajdos uważa, że początki bractwa sięgają Jagiellonów. Na
potwierdzenie przytacza dokument generała zakonu z 1411 r., mocą którego
przyjmuje rajców miasta i pisarza Szymona do bractwa i udziału we wszystkich
dobrach duchowych klasztoru w życiu i po śmierci .
Bractwo Szkaplerzne u OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku było
najstarszym bractwem tego typu na ziemiach polskich. Dokumenty z XVII w.
opisują jego strukturę prawną i organizacyjną, zarząd, fundusze, przywileje,
obowiązki i wykazy członków bractwa oraz zadania apostolskie. W roku 1648 bractwo miało
własną kaplicę i zakrystię bogato uposażoną. Inwentarz wymienia 2 ołtarze, 16 obrazów,
12 kielichów /w tym 6 złotych, a inne ze srebra pozłacane/, paramenty
kościelne, 3 relikwiarze, chorągwie, feretrony etc.. Należało do najliczniejszych
i najbardziej dynamicznych bractw w Krakowie. Należeli do niego również wierni
przyjmowani do szkaplerza w dwóch klasztorach karmelitów bosych w Krakowie.
W rozwoju nabożeństwa szkaplerznego w Polsce położyli wielkie zasługi
Karmelici Bosi. Pierwsi karmelici bosi już 1605 r. przyjęli do Szkaplerza św.
dwór króla Zygmunta III, ks. bpa Bernarda Maciejowskiego i bpa Macieja
Pstrokońskiego/. W Archiwum Generalnym
Karmelitów Bosych w Rzymie pod sygn. 304d znajduje się katalog Bractwa
Szkaplerznego pierwszego klasztoru karmelitów bosych w Krakowie pod wezw. Niepokalanego Poczęcia NMP z lat 1606
- 1612. W tym okresie zostało przyjętych do Bractwa Szkaplerza św. 785
członków. Wśród nich na osobnej karcie wyszczególniono 8 zakonników z różnych
klasztorów, 26 mniszek z klasztoru św. Andrzeja SS. Klarysek w Krakowie, z
ksienią Anną Rogowską na czele, 14 mniszek klasztoru św. Agnieszki w Krakowie,
29 sióstr z różnych klasztorów. Spośród duchowieństwa katalog wymienia trzech kanoników: Jana Zerzyńskiego, Jana Foxiuszą Jakuba Ostrowskiego i dwóch doktorów
teologii - ks. Sebastiana Nuceryna i ks. Sebastiana Opatowiusza. Pod rubryką
nobiles umieszczono 16 magnatów. Wśród nich: Krystyna i Andrzej Sapiehą wojew.
połocki, Jakub Bobola z żoną Ewą - podczaszy sandomierski, Jan Zebrzydowski z
żoną Barbarą - starosta Lanckoroński, Mikołaj Zebrzydowski z córką Gryzeldą-
wojewoda krakowski, Barbara i Piotr Tarnowscy -kasztelanowie, Katarzyna i Jan Potoccy - podstarostowie
kazimierscy, Stanisław Branicki -
starosta chęciński, Anna Czarnkowska -
wojewodzina łęczycka, Agnieszka Tarłowa -wojewodzina lubelską Katarzyna Siemaszkowa - małżonka
wojewody trockiego, Agnieszka z
Tęczyńskich Firlejowa -wojewodzina krakowska i późniejsza fundatorka
pustelniczego klasztoru karmelitów bosych w Czernej.
W 28 klasztorach prowincji polskiej Ducha Świętego i św. Kazimierza na
Litwie istniały dynamiczne bractwa szakplerzne z wymienionymi strukturami
organizacyjnymi aż do kasaty klasztorów przez zaborców po upadku
Rzeczypospolitej. Wiele bractw szkaplerznych miało swoje dobra ziemskie i sumyfunduszowe
zabezpieczone na dobrach ziemskich, z których czerpały dochody /czynsze/ na potrzeby brackie.
Centralnym sanktuarium Kultu Matki Bożej Szkaplerznej w XVIII wieku był
klasztor w Berdyczowie. Przybywały do niego pielgrzymki z załej Ukrainy, Podola
i Wołynia. Uroczyście obchodzono corocznie nowennę przed uroczystością Matki Bożej
Szkaplerznej i oktawę po uroczystości centralnej. Codziennie śpiewane były
godzinki i litania do NMP przez klasztorną kapelę oraz msza św. wotywna o NMP.
Codziennie zakonnicy w białych płaszczach przed zasłonięciem łaskami słynącego
obrazu śpiewali wzruszającą antyfonę "Sub Tuum Praesidium". Bractwo
Szkaplerzne połączone z Bractwem św. Józefa zobowiązane było corocznie do
zamówienia 17 mszy św. śpiewanych, 46 czytanych, 3 anniwersarzy oraz do
śpiewania passji w Wielkim Poście /.
Karmelici Bosi nie tylko przy swoich klasztorach prowadzili Bractwa
Szkaplerzne ale zakładali je również przy kościołach parafialnych.
Przeprowadzona w 1950 r. przez O. Waleriana od św. Teresy Ryszkę OCD ankieta
szkaplerzna na terenie całej Polski w obecnych granicach, ujawniła istnienie
140 bractw szkaplerznych, erygowanych przeważnie w XVII i XVIII wieku/. Istnieje bardzo obszerna
dokumentacja ikonograficzna szkaplerza karmelitańskiego. Zachowało się dużo
obrazów kultowych z wizją Matki Bożej szkaplerznej św. Szymona Stocką znaczna
liczba obrazów Matki Bożej Szkaplerznej/, feretronów, chorągwi,
przedstawień czyśca, medali i medalików. Wszystko
to świadczy o ogromnej popularności nabożeństwa szkaplerznego.
Całe to wielkie dziedzictwo duchowe uległo zagładzie z chwilą kasaty
klasztorów przez zaborców, którzy zabronili również działalności bractw kościelnych.
Stopniowe odrodzenie nabożeństwa szkaplerznego rozpoczyna się od
reformy klasztoru w Czernej w 1880 r. Od roku 1888 mamy już zachowaną (grubą)
księgę szkaplerza świętego klasztoru w Czernej. O.Serapion od św. Andrzeja
Corsini, prowincjał austro - węgierski, w czasie wizytacji klasztoru w Czernej
polecił zakonnikom wznowić nabożeństwo szkaplerzne. Zgodnie z tym poleceniem
odnowiono ołtarz Matki Bożej Szkaplerznej i w ostatnią niedzielę maja 27 V 1888
r. zostało wprowadzone comiesięczne nabożeństwo szkaplerzne do Matki Bożej, z
wystawieniem Najśw. Sakramentu, śpiewaną Litanią loretańską, kazaniem i
profesją ze statuą Madonny Szkaplerznej. Dokonał tego O.Franciszek Drecher,
przeor klasztoru. Nabożeństwo to przetrwało do
naszych czasów i jest odprawiane w trzecią niedzielę każdego miesiąca. Do
dynamicznego rozwoju nabożeństwa szkaplerznego przyczynił się o. Rafał
Kalinowski, odnowiciel naszej prowincji, wieloletni przełożony klasztoru w
Czernej i w Wadowicach. Wielkie zasługi w odnowieniu bractwa szkaplerznego i
św. Józefa położył o. Jan Chrzciciel Bouchaud, długoletni mistrz nowicjatu w
Czernej. Jest on autorem wartościowych podręczników do ćwiczeń duchowych:
"Zakon i Bractwo Matki Bożej Szkaplerznej, Kraków 1903 i "Dzieci Matki Bożej
Szkaplerznej czyli ćwiczenia duchowe dla członków Bractwa Szkaplerza świętego,
Kraków 1910. Gorliwość zakonników ściągała tłumy ludzi do Czernej na
nabożeństwa i do spowiedzi z całej okolicy a szczególnie ze Śląska. III Zakon
Karmelitański wybitnie przyczynił się do rozwoju kultu Matki Bożej Szkaplerznej
w Czernej i popularyzacji nabożeństwa szkaplerznego na całym Śląsku. Czerna
stała się centralnym sanktuarium Kultu Matki Bożej szkaplerznej w Polsce od
chwili koronacji papieskimi koronami łaskami słynącego obrazu 17 lipca 1988 r.
Co roku przybywa do tego sanktuarium ok. 500 zorganizowanych pielgrzymek.
Liczba przyjętych do Szkaplerza wynosi ok. kilkaset tysięcy osób.
Od chwili wskrzeszenia prowincji Ducha Świętego w 1920 r. we wszystkich
klasztorach wznowiono nabożeństwa szkaplerzne i Bractwa szkaplerzne ale już bez
struktury organizacyjnej.
Kult Matki Bożej Szkaplerznej jest wielkim dziedzictwem naszego
charyzmatu i wyzwaniem do przekazywania dzisiejszemu człowiekowi w sposób
odpowiedni do dzisiejszej mentalności jego wartości ideowych.
Pytania: Jak należy odnowić i uaktywnić Bractwa Szkaplerzne? Sposoby
przekazywania wartości ideowych Szkaplerza Św.?